Trzystopniowa Olimpiada przeznaczona jest dla uczniów szkół średnich. W Polsce prowadzona jest bez przerwy od 1970 r. Została utworzona przy Instytucie Badań Literackich PAN z inicjatywy ówczesnych władz oświatowych oraz przedstawicieli Instytutu.
Zawody I stopnia przeprowadzane są w szkołach, II stopnia - w dziewiętnastu okręgach, które w większości pokrywają się z granicami województw. Jedynie w Bydgoszczy i Toruniu dwa komitety okręgowe znajdują się w jednym województwie. Dwa kolejne wyjątki to Warszawa, w której Stołeczny Komitet Okręgowy obejmuje młodzież ze szkół warszawskich, a Mazowiecki Komitet Okręgowy - uczniów z pozostałej części województwa mazowieckiego, oraz Kraków, w którym Krakowski Komitet Okręgowy obejmuje szkoły położone w granicach Krakowa, a Małopolski Komitet Okręgowy - uczniów ze szkół województwa małopolskiego. Komitety okręgowe afiliowane są przy uniwersytetach i innych państwowych szkołach wyższych.
Komitet Główny, który kieruje pracami merytorycznymi i organizacyjnymi Olimpiady, został powołany przy Instytucie Badań Literackich PAN - najważniejszej placówce polonistycznej w kraju. W jego skład wchodzą pracownicy IBL PAN, a także ludzie nauki z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Warszawskiego, Wrocławskiego, Adama Mickiewicza w Poznaniu, Gdańskiego, UMCS w Lublinie etc. - łącznie ok. 40 osób. Podstawą przygotowania do konkursu jest wydawany co kilka lat Przewodnik po tematach OLiJP (ostatnie wydanie - Warszawa 2001, Wydawnictwo IBL PAN - obecnie wyłącznie w wersji elektronicznej), zawierający regulamin, zasady udziału w poszczególnych etapach, instrukcję przeprowadzenia zawodów I stopnia w szkole, wreszcie szczegółowy wykaz tematów do przygotowania na III etap Olimpiady wraz z hasłowymi wskazówkami dotyczącymi ich problematyzowania, sposobem opracowania, szeroką bibliografią, która obejmuje również dzieła przywołujące konteksty filozoficzne, estetyczne i społeczne.
Olimpiada Polonistyczna już podczas zawodów I stopnia (w trakcie przygotowywania przez uczniów samodzielnych prac na wybrany temat w oparciu o najnowszą literaturę przedmiotu) staje się tym miejscem, w którym uczniowie i nauczyciele uzyskują bezpośredni, a nie sformalizowany, dostęp do życia naukowego i elementów kształcenia akademickiego, umożliwiający im poszerzenie wiedzy i umiejętności potrzebnych do dalszego rozwoju. Ważną rolę pełnią też konsultacje (wykłady i indywidualne spotkania) z zakresu historii i teorii literatury, językoznawstwa i wiedzy o teatrze dla uczniów zainteresowanych zawodami polonistycznymi. Konsultacje takie trwają z reguły od października do końca marca każdego roku i prowadzone są we wszystkich komitetach okręgowych.
W Olimpiadzie Polonistycznej prowadzona jest również specjalizacja teatrologiczna, uczniowie mogą ją wybrać już na I etapie, a uzyskanie tytułu laureata tej specjalności pozwala dostać się bez egzaminu na wydziały wiedzy o teatrze, m.in. w Akademii Teatralnej w Warszawie.
Od roku 1989 Olimpiada przeprowadzana jest w środowiskach polskich na Litwie, Białorusi, Ukrainie, Łotwie, w Czechach, a ostatnio także na Węgrzech i na Słowacji. Poza Polską w I etapie bierze udział ok. 300-400 osób. Najlepsi otrzymują stypendium Rządu RP na studiowanie filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim, a po studiach polonistycznych wracają do rodzinnych krajów.