Wysłane przez kg_sekretarz w
Monika Żółkoś napisała o owadach, że „tworzą obszar absolutnej obcości, mocną kreską odcięty od świata człowieka, a przecież wiele gatunków insektów żyje bardzo blisko, z nami i na nas”. Stopień oddalenia, inności tych stworzeń pozostaje w ciekawym związku z niemożnością uniknięcia z nimi kontaktu. Jeśli człowiek ciągle na różne sposoby odbija się w zwierzętach, to owady są graniczną postacią lustra – są najmniejszymi istotami, z którym wciąż jesteśmy zmuszeni się konfrontować. Literatura piękna jest również zapisem takich spotkań. Formuła tematu skupia się na dwóch wymiarach czy też postaciach obecności zwierząt w tradycji literackiej i kulturowej.
Poszczególne owady pełnią w kulturze europejskiej określone funkcje symboliczne. Repertuar odziedziczony przez kulturę europejską po tradycji antyczno-biblijnej jest skromny, ale dość wyraźnie sprecyzowany: mrówki i pszczoły są pracowite, motyle dzienne są wolne i lekkomyślne (podobnie jak koniki polne), szarańcza i gąsienice są karą i dopustem sił najwyższych, mucha zaś (nawet jedna) potrafi uprzykrzyć życie – jak wygląda aktualizacja tego bagażu symbolicznego? Na ile te spetryfikowane motywy rządzą wyobraźnią pisarską, na ile zaś stają się wyzwaniem twórczym? W jaki sposób autorzy polscy byli w stanie podjąć grę z motywami symbolicznymi? Zwróć także uwagę na owady jako składniki wyobraźni wanitatywnej (zwłaszcza ćmy czy tzw. robactwo).
Owady jako nosiciele określonych wartości symbolicznych stają się z czasem obdarzonymi konkretnymi cechami postaciami literackimi. Istnieje przy tym zauważalny związek między dziejami entomologii w ostatnich trzystu latach, a wzrastającą rolą owada w literaturze. Intensywne badania nad najpierw anatomią i cyklem życiowym, a potem zachowaniem tych zwierząt i ich rolą jako kluczowego elementu ekosystemu korespondują z pojawieniem się tej tematyki w literaturze drugiej połowy XIX i w XX wieku. Jaką postać przybrały w tym czasie owady jako bohaterowie utworów dla dzieci? Czego owady miały nauczyć młodych czytelników? Czemu często pojawiają się one w tekstach literackich dotyczących Zagłady i wydarzeń II wojny światowej, jak również jako bohaterowie literatury fantastycznej?
Jakie rodzaje i gatunki literackie są szczególnie wykorzystywane przez podejmujących temat owada i dlaczego? Czym jest miniatura? Do jakich form odwołują się piszący o owadach uspołecznionych? Jakich środków językowych i stylistycznych wymaga zastosowanie perspektywy mikro w pisaniu o świecie?
Temat może zostać zrealizowany w oparciu o określony rodzaj literacki. Przewodnikiem po nim może być również konkretny owad. Praca może także dotyczyć wybranego dłuższego utworu (np. powieści), jeśli interpretacja dotyczy obu elementów (symbol-bohater) i jej autor umieszcza wybrane dzieło literackie w szerszym kontekście literackiej i kulturowej entomologii.
Uwaga: owady są tu rozumiane nie w ścisłym znaczeniu nowoczesnej entomologii, a raczej jako część imaginarium kulturowego, stąd np. obecność w propozycjach literackich pajęczaków.
Propozycje tekstów literackich:
K.K. Baczyński, Utwory zebrane, wyd. dowolne (w edycji dzielonej t. 1): Człowiek.
M. Białoszewski, Utwory zebrane, Warszawa 1987-2017: poezja – Bajka pani gości i stworzenia, Sztuki piękne mojego pokoju (3. Szkoła nieprzyzwyczajenia), Zet (UZ 1); cykl Faramuszki, Wyniosek (UZ 7); Ludzie jak muchy w bloku, Wycieczki się mijają na Totmesie od nóg malutki ludzki paluszek (UZ 8); Ćmolęk, cykl Ja i wczasy na leżąco, Mrówki blokówki, Mucholotem (UZ 10); Liryka od przebudzenia, Muszona głowa, Polot nad niskimi sferami, Rondo, Zmuchzwierzsię (UZ 13); Ballada z zakończeniem jak gdyby nie na temat, ale tak się zdarza, cykle Faramuchy, Faramuszki; Mucha [1], Mucha [2], Mucha to ja, Uspokojenie nazwą, Wlot (UZ 14); proza – Zapały, zapędy z tomu Donosy rzeczywistości (UZ 4); Transy (Transik) z tomu Szumy, zlepy, ciągi (UZ 5); Ćma i ubezpieczalnia, Mrówkowo, Mrowienia się (UZ 9); Chamowo (fragment s. 131-134 od „Pod koniec nocy coś zatrzepotało” do „i musiałam się ubrać inaczej”; UZ 11); dramat – Lepy (UZ 2).
Biernat z Lublina, Żywot Ezopa Fryga…, wyd. dowolne, bajki nr: 66, 68, 69, 82, 93, 94, 120, 122, 133, 146, 200.
J. Brzechwa, Chrząszcz, Konik polny i boża krówka, Mrówka, Mucha, Pająk i muchy, Pchła Szachrajka, Stonoga, Żuk, wyd. dowolne.
J. Ficowski, Gorączka rzeczy, wyb. dokonał Autor, posł. J. Ekier, Warszawa 2002: Atlas motyli krajowych, Bursztynowe trwanie, Entomologia, Konterfekt arcychrząszcza, Modlitwa do świętej wszy.
K. Filipowicz, Między snem a snem, Kraków 1980: Formikarium; Rzadki motyl, Kraków 1977: Kot w mokrej trawie.
T. Gajcy, Pisma, oprac. L. M. Bartelski, Kraków 1980: Żebrak smutku.
K.I. Gałczyński, Dzieła w pięciu tomach, Warszawa 1979, Poezje: t. I – Na śmierć motyla przejechanego przez ciężarowy samochód, Proroctwa, Prośba o wyspy szczęśliwe; t. II – Satyra na bożą krówkę.
J. Gawiński, Sielanki z Gajem zielonym, wyd. E. Rot, Warszawa 2007: [Nagrobek] Płeszce; Pszczele.
Z. Herbert, Król mrówek. Prywatna mitologia, Kraków 2001: Król mrówek; Wiersze zebrane, Kraków 2008 i n.: Nefretiti, Pan od przyrody, O tłumaczeniu wierszy, Osa, Śmierć pospolita.
P. Huelle, Weiser Dawidek, Gdańsk 1987.
K. Iłłakowiczówna, Poezje zebrane, Toruń 1998, t. 1–4: Ćma, Jedyna wada, Legendy, Pająk i Krzysia, Pluskwa i literat, Reginka i pluskwa, Rozmowa z Żukiem, Syta osa, Trzmiel i żuk.
F. Karpiński, Wiersze zebrane, cz. 1, wyd. T. Chachulski, Warszawa 2005: Do motyla, Mrówka.
F.D. Kniaźnin, Wybór poezji, oprac. W. Borowy, Wrocław 1948: Do motyla.
T. Konwicki, Wniebowstąpienie, Warszawa 1967 i wyd. nast.
I. Krasicki, Bajki, oprac. Z. Goliński, Wrocław 1975, BN, s. I, nr 220: Furman i motyl, Komar, Komar i mucha; Motyl i chrząszcz, Pszczoła i szerszeń, Pszczoły, Pszczoły i mrówki; Pszczółka Wół i mrówka.
M. Książek, Nauka o ptakach, Białystok 2014: Motyl w słoiku, Śniadanie.
J. Kulmowa, Moja pełnia czyli wiersze lubiane, Warszawa 2000: [Mam serce świerszcza…], Motyl skazany, O pchle racjonalnie.
S. Lem, Maska, Niezwyciężony, Opowieści o pilocie Pirxie (Test) wyd. różne.
B. Leśmian, Poezje zebrane, Warszawa 2017, t. 1–2: Ćmy, Po deszczu, Pszczoły, [U wód Hiranjawati…].
E. Majewski, Doktor Muchołapski, Warszawa 2013.
A. Mickiewicz, Dziady cz. IV, w: tegoż, Dzieła. Wydanie Rocznicowe 1789-1998, pod red. Z.J. Nowaka, Z. Stefanowskiej, Cz. Zgorzelskiego, Tom III. Dramaty, pod red. Z. Stefanowskiej, Warszawa 1999.
A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, oprac. S. Pigoń, Wrocław 2015, BN I, nr 83 (lub Wydanie Rocznicowe, t. IV).
Cz. Miłosz, Dzieła zebrane, Kraków 1997–2017: Wiersze 1 – Obrazki z cyklu Świat. Poema naiwne; Wiersze 2 – Odbicia, Rozmowa na Wielkanoc 1620 roku; Wiersze, 3 – Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada, Gucio zaczarowany; Wiersze, 4 – Pająk; Wiersze, 5 – Na cześć księdza Baki.
J.A. Morsztyn, Utwory zebrane, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1971: Bombyx, Do motyla, Pszczoła w bursztynie, Pszczoły w sajdaku.
C. Norwid, Pisma wybrane, wybór i obj. J.W. Gomulicki, t. 1, Wiersze, Warszawa 1980: Noc.
W. Potocki, Dzieła, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1987: t. 1 – Do panny na muchy, Muchy, Muchy białogłowskie, Na muchy, Na toż, Na muchy do damy, Na muchy, do Płazy, Na stroje białogłowskie, Proszek na pchły, Uprzykrzone muchy; t. 3 – Muchy do świece, ludzie do świata, Uprzykrzona mucha.
T. Różewicz, Utwory zebrane, Wrocław 2003–2006: wiersze Der Zauberer Czarodziej, Motyle, Myrmekologia z t. Płaskorzeźba; opowiadania Mucha, Mrówki i pieniądze (z tomu Uśmiechy).
T. Różycki, Dwanaście stacji. Poemat, Kraków 2004: Dwanaście stacji (Stacja czwarta: Wyprawa); Świat i antyświat, Warszawa 2003: Pieśń dwudziesta (Entomologia).
Bruno Schulz, Karakony, w: tegoż, Sklepy cynamonowe, wyd. różne (szczeg.: B. Schulz, Opowiadania; Wybór esejów i listów, oprac. J. Jarzębski, Wrocław–Kraków 1989, BN I, nr 264).
L. Staff, Poezje zebrane, PIW, Warszawa 1967 i nast.: t. 1 – Nasza noc, Pocałunki (I i II), Pszczoła, Szczęście, Wspomnienia, Zmiany, cz. IV. Kieszeń; t. 2 – Lato, Pasieka, Pszczoły, Zwózka.
J. Szaniawski, Profesor Tutka, wyd. różne: Motylek.
W. Szymborska, Wybór poezji, wstęp i oprac. W. Ligęza, Wrocław 2018: Czwarta nad ranem, Jawność, Widziane z góry; Wystarczy, Kraków 2011: Owady (wiersz niedokończony, zob. Zamiast posłowia).
A. Świrszczyńska, Wybór wierszy, Warszawa 1980 (także: Budowałam barykadę, Warszawa 2014): Człowiek i stonoga, Moje wszy, Pani mecenasowa.
S. Themerson, Wykład profesora Mmaa, il. F. Themerson, przedm. B. Russell, Warszawa 2003.
J. Twardowski, Utwory zebrane, Kraków 2002–2014: t. 4 – O wędrówkach po wieżach kościelnych, Suplikacje, Wróżby; t. 5 – Wyznanie; t. 6 – Mrówko ważko biedronko; t. 7 – Wielkie i małe, t. 10 – Inaczej, Pszczoła.
J. Tuwim, Dzieła, Warszawa 1955, Wiersze, t. 2: Mucha (w dziale Z wierszy rozproszonych).
Z. Urbanowska, Gucio zaczarowany, wyd. dowolne.
A. Wat, Mój wiek. Pamiętnik mówiony, rozmowy przepr. Cz. Miłosz, do druku przyg. L. Ciołkoszowa, Warszawa 1998, cz. 2, rozdz. XXXII fr. Dłuższy traktat o psychologii pluskiew, s. 201–203.
S.I. Witkiewicz, Karaluchy, w tegoż: Dramaty I, oprac. J. Degler, Warszawa 2016.
Literatura przedmiotu:
Analizy wybranych przypadków
J. Abramowska, Polska bajka ezopowa, Poznań 1991.
A. Filipowicz, Pasożyty, sublokatorzy, sąsiedzi. O ludzkim stowarzyszeniu z insektami w wierszach Anny Świrszczyńskiej, w: Biological turn. Idee biologii w humanistyce współczesnej, red. D. Wężowicz-Ziółkowska, E. Wieczorkowska, Katowice 2016, s. 63–81.
J. Gondowicz, Osa, ,,Konteksty. Polska Sztuka Ludowa" 2008, nr 3-4, s. 314-320.
R. Grześkowiak, Pchła – zapomniany temat poezji erotycznej, w: Amor curiosus. Studia o osobliwych tematach dawnej poezji erotycznej, Warszawa 2013, s. 145-187 + aneks Pchli targ, s. 186–201.
J. Kopciński, „Żywioł wszelki” Białoszewskiego, „Teksty Drugie” 1993 nr 3, s. 52–62.
J. Kopciński, „Uniesienia odwrotnych natur” (Lepy), w: tegoż, Gramatyka i mistyka. Wprowadzenie w teatralną osobność Mirona Białoszewskiego, Warszawa 1997, s. 115–155.
P. Krupiński, „Dlaczego gęsi krzyczały?”. Zwierzęta i Zagłada w literaturze polskiej XX i XXI wieku, Warszawa 2016, rozdz. I (Nałkowska) i VI (Pankowski).
A. Nawarecki, Mickiewicz i robaki, w: tegoż, Mały Mickiewicz. Studia mikrologiczne, Katowice 2003, s. 15-34.
A. Nawarecki, Postscriptum II: Requiem na lepie. O Musze Juliana Tuwima, w: tegoż, Parafernalia. O rzeczach i marzeniach, Katowice 2014, s. 229-245.
D. Piechota, (Nie)znane życie owadów. O mikroprzestrzeni w powieści Erazma Majewskiego Doktor Muchołapski, w: Geografia krain zmyślonych, s. 327–336.
Z. Stefanowska, Świat owadzi w czwartej części „Dziadów”, w: tejże, Próba zdrowego rozsądku. Studia o Mickiewiczu, Warszawa 2001, s. 64–102.
J. Zach, Biologia i teodycea. Homo poeticus Czesława Miłosza, Kraków 2017.
Mikrologia i studia z zakresu kulturowej historii owadów:
G. Bachelard, Miniatura, przeł. K. Mokry i T. Markiewka, w: „Literatura na Świecie” 1999 nr 9.
Z. Bohuszewicz, Jean-Henri Fabre. Dzieje myśli i życia, Warszawa 1947.
R. Caillois, Modliszka; Skrzydła motyle, w: tegoż, Odpowiedzialność i styl. Eseje, wyb. M. Żurowski, sł. wst. J. Błoński, Warszawa 1967, s. 121–163, 307–322.
N.Z. Davis, Kobiety na marginesach. Trzy siedemnastowieczne życiorysy, tł. B. Hlebowicz. Warszawa 2012, rozdz. Przeobrażenia.
J.H. Fabre, Z życia owadów. Pisma wybrane z "Souvenirs entomologiques", tł. Z. Bohuszewicz, M. Górska, wyd. ost. Warszawa 1948.
S. Kobielus, Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji – starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002.
P. Kowalski, Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 2007.
M. Maeterlinck, Życie mrówek, wyd. różne, przeł. A. K. Czartkowscy, Warszawa 2018; Życie pszczół, przeł. F. Mirandola, wyd. różne, ost. Warszawa 2017; Życie termitów, przeł. F. Mirandola, wyd. różne, ost. Warszawa 1993.
Miniatura i mikrologia, red. A. Nawarecki, t. 1–3, Katowice 2000-2003.
„Narracje o Zagładzie” 2017 nr 3.
J. Parikka, Owady i media, tł. M. Borowski, M. Sugiera, Kraków 2017, zwł. rozdz. 1–2.
I. Piotrowski, „Insektoteologia” i insektoteologie. O relacjach między Bogiem, ludźmi i owadami w kulturze Zachodu (krótka introdukcja), w: Pongo. Tom VI. Ludzie i zwierzęta, red. R. Chymkowski, A. Jaroszuk, Warszawa 2014, s. 303–316.
M. Żółkoś, Mikro-formy i makro-lęki. Owady jako wyzwanie dla animal studies, w: Zwierzęta i ich ludzie. Zmierzch antropocentrycznego paradygmatu, red. A. Barcz, D. Łagodzka, Warszawa 2015, s. 34–45.