Wysłane przez kg_sekretarz w
Twórczość teatralna i dramatyczna Stanisława Wyspiańskiego stanowi najważniejszą propozycję artystyczną dla polskiej sceny na przełomie XIX i XX wieku. Niemniej przez lata uważano, iż był on tylko dramatopisarzem-marzycielem, wielbiącym teatr, ale dalekim od praktyki scenicznej. Dopiero w ostatnich czterech dziesięcioleciach odkryto jak dalece teksty sztuk Wyspiańskiego przesiąknięte są teatralnością, jak bardzo stanowią spójną wizję reformy teatru i jak wyraziście definiują jego artystyczną odrębność. Jak zaznacza Maria Prussak we Wstępie do wydania Hamleta Wyspiańskiego (S. Wyspiański, Hamlet, oprac. M. Prussak, Wrocław 2007, BN I, nr 225), dzieło to „jest w Polsce jedyną tak obszerną, zawierająca obok teoretycznych rozważań konkretne analizy, rozprawą poświęconą sztuce teatru” (s. XXII). Jeżeli doda się ją do uwag na temat akcji scenicznej, dialogu, przestrzeni scenicznej i scenografii, roli aktora, uwag znajdujących się w dramatach, to uderza kompleksowość teatralnej koncepcji Wyspiańskiego. Koncepcji uwodzicielskiej dla ludzi sceny i niezwykle dla nich atrakcyjnej.
Przez cały XX wiek polscy reżyserzy, scenografowie i dramaturdzy szukali inspiracji dla własnej twórczości w wizji Wyspiańskiego. Jedni – występowali przeciw niej, inni – starali się podążać za nią. Jej nowatorstwo i wieloaspektowość pozwalały na patronat różnym, najśmielszym nawet eksperymentom.
Osoba, która zdecyduje się na rozwinięcie tego tematu powinna zastanowić się nad następującymi zagadnieniami:
– założenia ideowe i artystyczne teatru Wyspiańskiego – kwestia analizy tekstu (m.in. możliwość jego reinterpretacji), działań scenicznych (rola aktora, aktor a postać) i plastyki w teatrze, zawarte w tzw. założycielskich tekstach: Studium o „Hamlecie”, Wyzwolenie (tu istotne także didaskalia) oraz noty do Bolesława Śmiałego;
– koncepcja dzieła teatralnego jako samoistnego dzieła sztuki (od Wagnera po Craiga i Appię);
– świat przedstawiony spektaklu wobec świata realnego, jego elementy składowe (świat działań vs świat myśli);
– aktor a postać sceniczna, co to znaczy odgrywanie roli?
– przestrzeń zamknięta wobec przestrzeni otwartej, teatralizacja przestrzeni realnej;
– funkcja kostiumu i rekwizytu na scenie;
– świat sztuki plastycznej a świat teatru;
– co oznacza (czym jest lub może być) teatr jako „dom Wyspiańskiego” (określenie Jerzego Grzegorzewskiego) wobec „domu” Moliera czy Szekspira?
– proponowani „bohaterowie” tekstu z czasów dalekich i bardziej współczesnych (oczywiście do wyboru i nie są obligatoryjni, mogą być inni);
– dramaturdzy: m.in. S.I. Witkiewicz, T. Różewicz, B. Leśmian, A. Świrszczyńska, R. Brandsttaeter;
– autorzy koncepcji polskiego teatru monumentalnego: Leon Schiller (kontrpropozycja interpretacyjna Dziadów, teatr ogromny), Wilam Horzyca, Wacław Radulski; w tej grupie także Iwo Gall (choć był zwolennikiem teatru kameralnego raczej niż monumentalnego);
– reżyserzy drugiej połowy XX wieku i początku XXI: m.in. Lidia Zamkow, Tadeusz Kantor, Jerzy Grotowski, Krystyna Skuszanka, Konrad Swinarski, Andrzej Wajda, Jerzy Grzegorzewski (także jako scenograf), Krystian Lupa, Anna Augustynowicz, Piotr Cieplak, Paweł Passini;
– scenografowie: m.in. Franciszek Siedlecki, Karol Frycz, Wincenty Drabik, Andrzej Pronaszko, Jan Kosiński, Andrzej Sadowski, Krystyna Zachwatowicz;
– aktorzy: Juliusz Osterwa, Jacek Woszczerowicz.
Bibliografia:
(tylko pozycje najważniejsze; w Przewodniku po tematach w części „Wiedza o teatrze” przy tematach dotyczących polskiego teatru XX wieku znajduje się obszerny wybór opracowań, poświęconych poszczególnym twórcom)
S. Wyspiański, Hamlet, oprac. M. Prussak, Wrocław–Warszawa–Kraków 2007 (w tym Wstęp M. Prussak)
S. Wyspiański, Dzieła zebrane, t. XII: Inscenizacje, Kraków 1961.
20-lecie. Teatr polski po 1989, red. D. Jarząbek, M. Kościelniak, G. Niziołek, Kraków 2010
A. Appia, Dzieło sztuki żywej, wybór J. Hera, wstęp J. Kosiński, Warszawa 1974
J. Błoński, Wyspiański wielokrotnie, Kraków 2007
J. Błoński, Witkacy, Kraków 2001
J. Błoński, Romans z tekstem, Kraków 1981
W. Brumer, Tradycja i styl w teatrze, Warszawa 1986
R. Cieślak, Teatr Anny Augustynowicz, Szczecin 2011
E. G. Craig, O sztuce teatr, wybór G. Sinko, wstęp Z. Hübner, Warszawa 1964
A. Czabanowska-Wróbel, Stanisław Wyspiański. W labiryncie świata, myśli i sztuki, Kraków2009.
K. Fazan, Projekty intymnego teatru śmierci. Wyspiański, Leśmian, Kantor, Kraków 2010.
L. Flaszen, Teatr skazany na magię, Kraków 1983
J. Grotowski, Ku teatrowi ubogiemu, Wrocław 2006
T. Kantor, Lekcje mediolańskie 1986, Kraków 1991
T. Kantor, Pisma, t. 1-3, Kraków 2004-2005
J. Kłossowicz, Teatr stary i nowy, Warszawa 1973
J. Kopciński, Różewicz: dramaturgia transgresji, „Dialog” 2005, nr 3
D. Kuźnicka, Obszary zwątpień i nadziei. Inscenizacje Jerzego Grzegorzewskiego 1966–2005, Warszawa 2006
M. Limanowski, Był kiedyś teatr Dionizosa, wstęp i oprac. Z. Osiński, Warszawa 1994.
E. Miodońska-Brookes, „Mam ten dar bowiem: patrzę się inaczej”. Szkice o twórczości Stanisława Wyspiańskiego, Kraków 1997
E. Morawiec, Powidoki teatru, Kraków 1991
G. Niziołek, Sny, komedie, medytacje, Kraków 2000
G. Niziołek, Sobowtór i utopia. Teatr Krystiana Lupy, Kraków 1997
K. Nowacki, O inscenizacji „Bolesława Śmiałego” z roku 1903, Pamiętnik Teatralny” 1957, z. 3–4
A. Okońska, Scenografia Wyspiańskiego, Warszawa 1961
J. Opalski, Rozmowy o Konradzie Swinarskim i „Hamlecie”, Kraków 1988
Z. Osiński, Tadeusz Kantor wobec Leona Schillera i Andrzeja Pronaszki. Czy istnieje
„formacja schillerowska” w kulturze polskiej?, „Pamiętnik Teatralny” 2005, z. 1–2
Z. Osiński, Teatr Dionizosa. Romantyzm w polskim teatrze współczesnym, Kraków 1972,
Z. Osiński, Swinarski i programy teatralne, „Dialog” 1978, nr 8.
J. Osterwa, Przez teatr – poza teatr, oprac. I. Guszpit, D. Kosiński, Warszawa 2004.
J. Osterwa, Reduta i teatr. Artykuły, wywiady, wspomnienia 1914–1947, Wrocław 1991
Palę Paryż i wyjeżdżam. Wywiady z Jerzym Grzegorzewskim, red., wstęp i oprac. E.
Bułhak, Izabelin 2005
M. Piwińska, Różewicza awangarda i tradycja, w: tejże, Legenda romantyczna i szydercy,
Warszawa 1973.
K. Pleśniarowicz, Kantor, Wrocław 1997
K. Pleśniarowicz, Teatr śmierci Tadeusza Kantora, Chotomów 1990
J. Popiel, Dramat a teatr polski dwudziestolecia międzywojennego, Kraków 1995
M. Popiel, Wyspiański. Mitologia nowoczesnego artysty, Kraków 2007 (lub wyd. II rozszerz., Kraków 2009)
M. Porębski, Deska, Warszawa 1997
A. Pronaszko, Zapiski scenografa, Warszawa 1976
M. Prussak, Wielka magia teatru, „Teatr” 1998, nr 11.
M. Prussak, „On, co sądzić cię będzie”, „Teatr” 1999, nr 3.
M. Prussak, Próba teatralności, „Teatr” 2001, nr 9
M. Prussak, Wyspiański w labiryncie teatru, Warszawa 2005
Przestrzeń w dramacie, teatrze i sztukach plastycznych, red. W. Baluch, M. Lachman, D. Łarionow, Kraków 2009.
K. Puzyna, Witkacy, oprac. J. Degler, Warszawa 2000
L. Schiller, List do Craiga; Nowy teatr w Polsce: Stanisław Wyspiański w: Myśl teatralna Młodej Polski. Antologia, wstęp I. Sławińska, Warszawa 1966 oraz w pismach L. Schillera, Na progu nowego teatru, Warszawa 1978
G. Sinko, Postać sceniczna i jej przemiany w teatrze XX wieku, Wrocław 1988
A. Sobańska, „Powrót Odysa” w Starym Teatrze, „Teatr” 1981, nr 16
Studia o teatrze i dramacie Stanisława Wyspiańskiego, red. J. Błoński, J. Popiel, Kraków
1994
M. Sugiera, Między tradycją a awangardą. Teatr Jerzego Grzegorzewskiego, Kraków 1993.
K. Swinarski, Wierność wobec zmienności, oprac. M. Fik i J. Sieradzki, Warszawa 1988
W. Świątkowska, Ksiażę. Hamlet Juliusza Osterwy, Kraków 2009
Stanisław Wyspiański. Studium artysty, red. E. Miodońska-Brookes, Krakó 1996
T. Walas, Wyspiański jako problem polskiego modernizmu, „Teksty Drugie” 2008, z. 3
Żywioły wyobraźni Stanisława Wyspiańskiego: artykuły z konferencji naukowej doktorantów (UJ i ASP Kraków, 8–9 listopada 2007), red. A. Czabanowska-Wróbel, D. Jarząbek, D.
Saul, Kraków 2008
„Didaskalia” nr 22, grudzień 1997 (Noc listopadowa); „Didaskalia” nr 27, październik 1998 (Halka Spinoza); „Didaskalia” nr 57, październik 2003 (rozdz.: Hamlet Wyspiańskiego), nr 59–60, lutykwiecień 2004 (rozdz.: Grzegorzewski), nr 66–67, czerwiec – sierpień 2005 (rozdz.: Grzegorzewski), nr 102, kwiecień 2011 (rozdz.: Grzegorzewski).
„Pamiętnik Teatralny” 2007, z. 3–4: Teatr Stanisława Wyspiańskiego
Rozmowy: Wokół dramaturgii otwartej (K. Puzyna, T. Różewicz), „Dialog” 1969, nr 7;
Koniec i początek (K. Puzyna, T. Różewicz), „Dialog” 1974, nr 6; Trzeba odwagi (D. Ratajczakowa, T. Różewicz), „Teatr” 1997, nr 7–8
Wykazy premier znajdują się na wortalu Instytutu Teatralnego w Warszawie:
www.e-teatr.pl w zakładce: „archiwum wirtualne”; przy każdej premierze (po 2003 roku) znajduje się obszerny wybór recenzji prasowych, można też zamówić kwerendę materiałów dla premier sprzed 2003 roku.
W „archiwum wirtualnym” w pod-zakładce „baza osób” – prócz wykazu zrealizowanych spektakli i ról, znajdują się wywiady oraz artykuły omawiające twórczość poszczególnych osób.
Omówienia twórczości poszczególnych ludzi teatru można znaleźć na stronie Culture.pl
Od numeru 1/2012 „Teatru” w Internecie dostępne są wybrane artykuły z bieżących numerów na stronie www.teatr-pismo.pl, na tej samej stronie w zakładce „Bibliografia” po wpisaniu nazwiska – spis artykułów, dotyczących danej osoby, zamieszczonych w „Teatrze”.
Wybrane artykuły z „Didaskaliów” dostępne są w Internecie na stronie www.didaskalia.pl
Spisy treści czasopism teatralnych od 2000 roku dostępne są na stronie internetowej http://katalog.czasopism.pl