Wysłane przez kg_sekretarz w
Po 1945 roku zależność pomiędzy sztuką a polityką stała się sprawą oczywistą nie tylko dla polityków, ale też dla większości twórców kultury. Partia sprawująca władzę konsekwentnie wprowadzała do działalności kulturalnej, a zwłaszcza do różnych form twórczości, zasadę partyjności oraz postulat o wychowawczej roli sztuki. Nowopowstające dzieła miały propagować nowe zasady życia społecznego, kreować nowy świat wartości, a wszystko w imię wierności ideologii partii robotniczo-chłopskiej, marksistowsko-leninowskiej, jaką była PZPR. Zgodnie z radzieckimi wzorcami w 1949 roku proklamowano realizm socjalistyczny jako obowiązujący model twórczej wypowiedzi we wszystkich dziedzinach sztuki. Dla środowiska teatralnego decyzję w tej sprawie przedstawiono na naradzie w Oborach (18–19 VI 1949). Ale już po trzech latach, na przełomie lat 1952–1953 okazało się, iż droga realizmu socjalistycznego i w dramaturgii, i w artystycznej pracy teatrów prowadzi donikąd. Coraz więcej powstawało spektakli, którym można było zarzucić „formalistyczne odchylenia”.
Od 1954 roku widoczne jest w teatrze faktyczne zerwanie z metodą realizmu socjalistycznego, od tytułu powieści Ilii Erenburga czas przemian w sztuce w połowie lat pięćdziesiątych nazwano odwilżą.
Zagadnienia, które należałoby poruszyć:
- Przyczyny nieuchronnych przemian w artystycznym kształcie spektakli:
– wizyta Berliner Ensemble Bertolta Brechta w grudniu 1952 – zetknięcie się z nowym rodzajem inscenizacyjnej i aktorskiej konwencji,
– fiasko festiwali (konkursów) polskiej dramaturgii współczesnej w 1951, 1952 oraz 1953 roku,
– konieczność zmian w repertuarze teatralnym, w rezultacie – powstanie teatrów „odwilżowych”,
– konieczność zmian w administrowaniu teatrami – niewydolność centralizacji;
– ogólna charakterystyka tzw. odwilży w teatrze (w tle – zmiany we wszystkich dziedzinach sztuki);
– premiery wielkich romantycznych dzieł: Dziadów, Kordiana oraz modernistycznego Wesela;
– powroty sztuk „zakazanych” – nie dopuszczanych na sceny polskie do 1955 roku (np. dramaty Jerzego Szaniawskiego) oraz awangardowych z lat 20. i 30. dotąd zabronionych (np. Pluskwa i Łaźnia Majakowskiego, W małym dworku i Wariat i zakonnica Witkacego, Iwona, księżniczka Burgunda Gombrowicza, Bal manekinów Jasieńskiego);
– premiery współczesnych dramatów zachodnioeuropejskich (np. Brecht, Ionesco, Beckett, Durrenmatt, Frisch, Anouilh);
– premiery współczesnych sztuk polskich (np. Święto Winkelrida Andrzejewskiego i Zagórskiego, Imiona władzy Broszkiewicza, Ostry dyżur Lutowskiego, Policjanci Mrożka, Kartoteka Różewicza);
– adaptacje współczesnych powieści kryptopolitycznych, np. Ciemności kryją ziemię i Bramy raju Andrzejewskiego, Dżuma Camusa (grana pod tytułem Stan oblężenia);
– pojawienie się scen eksperymentalnych (np. Cricot2 i Teatr 38 w Krakowie, Teatr na Tarczyńskiej w Warszawie), kabaretowych (np. Bim Bom w Gdańsku, STS i Stodoła w Warszawie, Piwnica pod Baranami w Krakowie) oraz teatrów studenckich w różnych miastach uniwersyteckich;
– warszawskie teatry „odwilżowe”: Dramatyczny m. st. Warszawy (wcześniej: T. Domu Wojska Polskiego), Współczesny (i wspólna dyrekcja z Narodowym), Ateneum;
– łódzki Teatr Nowy Kazimierza Dejmka;
– Teatr Wybrzeże w Gdańsku za czasów Lidii Zamkow i Zygmunta Hübnera;
– nowatorski repertuar w Teatrze Śląskim w Katowicach;
– Teatr Ludowy Krystyny Skuszanki i Jerzego Krasowskiego w Nowej Hucie;
– zmiany środków wyrazu artystycznego w aktorstwie (wpływ teorii Brechta, odchodzenie od formuł realistycznych) i scenografii (m.in. sposoby organizacji przestrzeni scenicznej, umowność zamiast weryzmu); nowatorskie ujęcia inscenizacyjne;
– rola „Dialogu” powołanego w 1956 miesięcznika poświęconego dramaturgii współczesnej.
Bibliografia (propozycje):
E. Axer, Notatki z pracy, Warszawa 2017.
E. Baniewicz, Erwin Axer – teatr słowa i myśli, Kraków 2010.
Cenzura w PRL. Relacje historyków, pod red. Z. Romka, Warszawa 2000.
A. Chojnacka, SPATiF Leona Schillera, „Pamiętnik Teatralny” 2012, z. 1–2, s. 143–210.
A. Chojnacka, Leon Schiller w Polsce Ludowej. 1946–1954, Warszawa 2015.
J. Ciechowicz, Gdańskie lata Zygmunta Hübnera, „Dialog” 1990, nr 1.
J. Ciechowicz, Narodziny teatru Lidii Zamkow, „Dialog” 1988, nr 3.
A. Cybulski, Pokolenie kataryniarzy, Gdynia 1968.
M. Czanerle, Teatr pokolenia, Łódź 1964.
M. Czanerle, Twarze i maski, Kraków 1970.
A. Falkiewicz, Mit Orestesa. Szkice o dramaturgii współczesnej, Poznań 1967.
B. Fijałkowska, Polityka i twórcy (1948–1959), Warszawa 1985.
M. Fik, Kultura polska 1944–1956, w: Polska wobec przemocy. 1944–1956, pod red. B. Otwinowskiej i J. Żaryna, Warszawa 1996.
M. Fik, Cenzor jako współautor, w: Literatura i władza, pod red. B. Wojnowskiej, Warszawa 1996.
M. Fik, Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w Polsce w latach 1944–1979, Warszawa 1981.
M. Fik, Teatr w czasie przełomu październikowego, w: Metamorfozy. „Piękni, dwudziestoletni, źli”, Materiały z sesji popularnonaukowej i spotkań autorskich Sanok 13–20 czerwca 1993, Sanok 1995.
M. Fik, Misje i przypadki powojennego teatru, „Twórczość” 1979, nr 10.
L. Flaszen, Teatr Skazany na magię, Kraków 1983.
K. Gajek, Bertolt Brecht na scenach polskich (1929–1969), Wrocław 1974.
Granice wolności słowa, Materiały konferencji naukowej, Kielce 4–5 maja 1995, pod red. G. Miernika, Kielce–Warszawa 1999.
Z. Greń, Godzina przestrogi. Szkice z teatru. 1955–1963, Kraków 1964.
Z. Greń, Teatr i absurdy, Warszawa 1967.
A. Grodzicki, Reżyserzy polskiego teatru, Warszawa 1979.
S. Hall, 1956. Rok rewolty, przekł. Andrzej Goździkowski, Poznań 2016.
M. Jarmułowicz, Sezony błędów i wypaczeń. Socrealizm w dramacie i teatrze polskim, Gdańsk 2003.
E. Kalemba-Kasprzak, Teatr w gazecie. Społeczne role recenzji teatralnej. Przełom październikowy 1955–1957, Wrocław 1991.
J. Karpiński, Portrety lat. Polska w odcinkach 1944–1993, Warszawa 1994.
J. Karpiński, Wokół „Stodoły” 1956–1981, Warszawa [b.d.w.]
T. Kisielewski, Październik 1956. Punkt odniesienia. Mozaika faktów i poglądów. Impresje historyczne, Warszawa 2001.
J. Kochanowski, Rewolucja międzypaździernikowa. Polska 1956–1957, Kraków 2017.
J. Kott, Jak wam się podoba, Warszawa 1955.
J. Kott, Poskromienie złośników, Warszawa 1957.
J. Kott, Miarka za miarkę, Warszawa 1962.
J. Kott, Szekspir współczesny, Warszawa 1965.
J. Krakowska, Mikołajska. Teatr i PRL, Warszawa 2011.
J. Krakowska, PRL. Przedstawienia, Warszawa 2016 (rozdz.: Pociąg do Marsylii oraz Święto Winkelrida).
A. Kuligowska-Korzeniewska, „Niech żyje przyjaźń polsko-portugalska”. O „Święcie Winkelrida” mówi Kazimierz Dejmek, „Tygiel «Kultury»” 1996, nr 12.
M. Kuraś, Kłopoty z Wyspiańskim 1944–1957, „Pamiętnik Teatralny” 2007, z. 3–4.
A. Linert, Teatr Śląski im. Wyspiańskiego 1949–1992, Katowice 1998.
Literatura i władza, pod red. B. Wojnowskiej, Warszawa 1996.
P. Machcewicz, Polski rok 1956, Warszawa 1993.
Mały słownik Teatru Polskiego 1944–1964, oprac. M. Kakiet, S. Marczak-Oborski, Z. Raszewski, J. Siekiera, J. Sokołowski, A. Wysiński, „Pamiętnik Teatralny” 1965, z. 3–4.
S. Marczak-Oborski, Teatr polski w latach 1918–1965. Teatry dramatyczne, w: Dzieje teatru polskiego pod red. T. Siverta, t. 5, Warszawa 1985.
E. Morawiec, Powidoki teatru. Świadomość teatralna w polskim teatrze powojennym, Kraków 1991.
M. Napiontkowa, Teatr polskiego października, Warszawa 2012.
W. Natanson, Godzina Teatru, Warszawa 1962.
A. Osiecka, Szpetni czterdziestoletni, Warszawa 1987.
Teatr w Polsce Ludowej. 1944–1954, „Pamiętnik Teatralny” 2008, z. 3–4.
Październik 1956 pierwszy wyłom w systemie. Bunt młodość i rozsądek, pod red. S. Bratkowskiego, Warszawa 1996.
D. Poskuta-Włodek, „Niechajże ujrzę jak dusza wam płonie”. Krakowskie „Wyzwolenie” 1957, „Pamiętnik Teatralny” 2007, z. 3–4.
J. Popiel, Los artysty w czasach zniewolenia. Teatr Rapsodyczny 1941–1967, Kraków 2006.
K. Puzyna, Syntezy za trzy grosze, Warszawa 1974.
K. Puzyna, Teatr Dramatyczny w Warszawie. 1955–1959, „Pamiętnik Teatralny” 1965, z. 3–4.
M. Raszewska, Teatr Narodowy. 1949–2004, Warszawa 2005.
Refleksje o teatrze w 40-leciu Polski Ludowej (referaty i dyskusja), XXIV Festiwal Polskich Sztuk Współczesnych, Wrocław 1984.
Rok 1953: co począć z Brechtem?, „Dialog” 1984, nr 8.
Rozmowy z Erwinem Axerem, wybór i redakcja P. Płoski i M. Smolis, Warszawa 2017.
Sztuka aktorska a dramat, pod red. L. Kuchtówny, Warszawa 1993.
R. Szydłowski, Teatry dramatyczne w sez. 1959/60, „Almanach sceny polskiej 1959/1960”, pod red. E. Csató, Warszawa 1961.
Teatr na Tarczyńskiej 1955–1958, Galeria Studio, Warszawa 1996.
Teatr Nowy w Łodzi 1949–1979, pod red. S. Kaszyńskiego, Łódź 1983.
Teatr Polski we Wrocławiu 50 lat, pod red. T. Burzyńskiego, Wrocław 1996.
Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy, dawniej Teatr Domu Wojska Polskiego 1955–1958, pod red. J. Kosińskiego, J. Ludawskiej, S. Marczaka-Oborskiego, K. Puzyny, Warszawa 1959.
H. Vogler, Przygody w teatrze, Kraków 1959.
K. Wolicki, Teatr Ludowy w Nowej Hucie. 1955–1963, „Pamiętnik Teatralny” 1965, z. 3–4.
K. Woźniakowski, Między ubezwłasnowolnieniem a opozycją. Związek Literatów Polskich w latach 1949–1959, Kraków 1990.
A. Wójtowicz, Od „Orfeusza” do „Studium o Hamlecie”. Teatr 13 Rzędów w Opolu (1959–1964), Wrocław 2004.
E. Wysińska, Teatr Nowy w Łodzi. 1949–1961, „Pamiętnik Teatralny” 1965, z. 3–4.
A. Wysiński, Związek Artystów Scen Polskich. 1950-1998. Zarys dziejów, Warszawa 1998.
Tomy jubileuszowe poświęcone teatrom wymienionym w wytycznych.
Wykazy premier oraz baza osób znajdują się na wortalu Instytutu Teatralnego w Warszawie:
www.e-teatr.pl; tam także artykuły, recenzje, rozmowy w działach: recenzje, opinie, personalia; można zamówić kwerendę materiałów dla premier sprzed 2003 rok.
Obszerny zespół recenzji i programów teatralnych z lat pięćdziesiątych znajduje się w Pracowni Dokumentacji Teatru Polskiego w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie, ul. Długa 26/28 strona internetowa: www.ispan.pl/
Drugi obszerny zespół recenzji i programów teatralnych znajduje się w Instytucie Teatralnym w Warszawie, ul. Jazdów 1.